Iedereen kent de situaties wel waarbij een mislukking of iets wat afgekeurd wordt, op een lid van een groep of team wordt geprojecteerd. Het is de schuld van die enige vrouw in het team, van “de migrant” of van die kluns die toch al altijd alles verkeerd doet. Dat zal dan nu ook wel weer zo zijn. Soms komen die personen bij de vertrouwenspersoon met de klacht dat ze zich gepest voelen. Helaas verdwijnen ze vaak geruisloos naar een ander team of zelfs naar een andere werkgever, omdat ze het juk van altijd maar de schuldige te moeten zijn niet langer kunnen verdragen. Wij bieden een cursus vertrouwenspersoon basisonderwijs aan waardoor je als vertrouwenspersoon erkent kan worden binnen de organisatie! Lees alle taken van de vertrouwenspersoon hier!

Het afschuiven van de schuld op een ander, is van alle tijden. Het wordt ook wel het principe van de zondebok genoemd. Iemand de schuld ergens van kunnen geven, maakt dat we het ongemakkelijke gevoel van een mislukking zelf kwijt zijn. We hoeven dan zelf immers geen verantwoordelijkheid voor die mislukking te nemen.

“Het project is mislukt en dat komt weer door Klaas. Hij is immers te eigenwijs voor woorden en luistert nooit naar onze adviezen.” “Jozien zal wel weer vergeten zijn die klant in te lichten. Geen wonder dat de opdracht niet door gaat.” 

Door het projecteren van ongewenst gedrag op één persoon van het team, verdwijnt de spanning uit jezelf en uit het team als geheel. En als het ook nog lukt om de zondebok weg te pesten (want daar leidt het principe vaak toe), is de triomf compleet. Het team hoeft dan immers niets met de onderliggende oorzaak van de spanning.
Want dit is immers wat het team doet: het projecteert een onderliggende spanning op een persoon. Zoals je kunt bedenken zorgt het vertrek van een zondebok echter wel voor nieuwe spanning in het team: want wie is de volgende?

Vaak wordt gedacht dat we de zondebok (ter bescherming) of aangeklaagde (als de boosdoener) uit een team moeten halen om nieuwe zondebokken te voorkomen. Niets is minder waar. Doordat het principe van de zondebok een systemische kant heeft zal de dynamiek zich blijven herhalen zolang  het team en de individuele teamleden niet in staat zijn hun verantwoordelijkheid te nemen. Een zondebok is feitelijk niets anders dan een rol in een team die uitdrukking geeft aan onderliggende spanning in dat team.

De dynamiek bestaat er dus uit dat teamleden hun ongemak projecteren op de zondebok. Dit is een rol in een team die zorgt voor ontlading van spanning. Maar wel een die ook zorgt voor slachtoffers door ongewenst gedrag!

Hoe te stoppen?
In de laatste twee alinea’s ligt ook meteen het antwoord op de vraag: Hoe stop je de zondebok dynamiek? Dat doe je door het ongemak en de spanning bespreekbaar te maken en teamleden bijvoorbeeld in te laten zien dat Klaas echt niet de enige is die eigenwijs is en dat ook anderen wel eens vergeten klanten in te lichten. Daarmee wordt de functie van de rol van zondebok als het ware teruggenomen en nemen teamleden verantwoordelijkheid voor hun eigen gedrag en emoties.

Wat kun je hier nu als vertrouwenspersoon mee?
In je individuele klachtafhandeling waarschijnlijk niet heel veel. Voor een klager kan het soms wel helpen als je  vertelt hoe het zondebok principe werkt. Ook als je aanwezig bent bij een gesprek tussen klager en aangeklaagde kun je vanuit je deskundigheid als vertrouwenspersoon vertellen hoe de dynamiek werkt. Vaak geeft dat een opening om echt met elkaar in gesprek te gaan.

Als adviseur van het management zal je wel iets met de dynamiek moeten. Het is immers van groot belang dat je de leidinggevende op de hoogte brengt van werking van de  dynamiek en je zal er op aan moeten dringen er ook iets tegen te doen. Dat kan door het inhuren van iemand die weet om te gaan met de bovengenoemde dynamiek. Ook kun je als vertrouwenspersoon in je voorlichtingen aandacht besteden aan de dynamiek van de zondebok.
In onze nascholing “De vertrouwenspersoon als adviseur vanuit systemisch perspectief” gaan we dieper in op de adviserende rol van de vertrouwenspersoon en kijken we naar de systemische componenten die soms ten grondslag liggen aan ongewenst gedrag.